KARSIT GÖRÜSLER- Gabon'da darbeyi kim yapti?Kaan Devecioglu, Dr. Tunç Demirtas

Kaan Devecioglu ve Dr. Tunç Demirtas, Gabon'daki darbenin arkasinda yatan sebepleri, iç dinamiklerin ve küresel aktörlerin darbeye etkisini AA Analiz için kaleme aldi.

***

Kaan Devecioglu: Gabon’daki darbenin sebebi, ülke iç siyasetindeki iktidar mücadelesi ve eski Fransiz sömürgesi ülkeleri toplumlarinda olusan Fransa karsitliginin iç siyasete yansimalaridir.

Gabon iç siyasetinde Bongo ailesi özelinde yasanan iktidar mücadelesi, birbiriyle baglantili 3 temel arka plan gelismesine dayaniyor. Bunlardan ilki, 2009 ve 2016 yillarindaki seçim sürecinde devrik Devlet Baskani Ali Bongo’nun kiz kardesi Pascaline Bongo’yla iktidar yarisidir ki Pascaline’nin esi Çin Halk Cumhuriyeti vatandasidir. Ali Bongo, her iki seçimi de kazansa da özellikle 2016 yilindaki seçimde Pascaline’ye karsi az bir farkla iktidara geldi ve ortaya çikan protestolar kanli bir sekilde bastirildi. Nitekim bu durum o günden bugüne ülke iç siyasetindeki istikrari olumsuz etkiledi ve bu sürecin ikinci halkasi olan 2019’daki darbe girisimine zemin hazirladi. Ali Bongo’nun 2018 yilinda Suudi Arabistan ziyareti sirasinda felç geçirmesi sonucunda 1 yil süreyle Fas’ta tedavi gördügü sirada darbe girisimi yasansa da hükümete sadik askerler tarafindan bu girisim bastirilmistir. Nitekim 2019 yilinda darbe girisiminde bulunan askerlerin okudugu darbe bildirisinde, 2016 yilindaki sert bir sekilde bastirilan protestolara atif yapilmasi bu baglantiyi ortaya koyuyor. Bu gelismeler, 26 Agustos’ta gerçeklesen tartismali seçimlerin ardindan meydana gelen 31 Agustos 2023 tarihindeki darbe girisimini anlamlandirabilmek için de bir arka plan sunuyor. Dolayisiyla, 2009’dan bu yana meydana gelen 3 olay ülke iç siyasetindeki dönüm noktalaridir ve birbiriyle baglantili halkalarin parçalaridir.

Eski Fransiz sömürgesi ülkelerden biri olan Gabon’da gerçeklesen darbenin destekleyici nedeni ise bölgesel ve küresel ortamdir. Bölgesel açidan Fransiz Afrika’si ülkeleri toplumlarinda yeni sömürgeci politikalara karsi tepkilerin artmasi; küresel açidan Çin ve Rusya gibi ülkelerin siyasi, ekonomik ve sosyo-kültürel alanlarda yükselisi, Gabon iç siyasetindeki askeri ve sivil aktörleri hem iktidar hem de muhalefet nezdinde politika tercihlerini güncellemeye itmistir. Bölgesel açidan bu iddia, 2020 yilindan bu yana darbe gerçeklesen Sahel’deki Fransiz Afrika’si ülkeleri Mali, Gine, Burkina Faso ve Nijer’de test edilmistir ki Gabon’da da ayni duruma isaret etmek mümkündür. Buradan hareketle, Ali Bongo yönetiminin Fransa’yla derinlesmis iliskilerini çesitlendirme istegi somut bir örnek sunuyor. Ali Bongo, Gabon’u 2022 yilinda Ingiliz Milletler Toplulugu’na üye yapmis, Ingilizce dilini ön plana çikartmis ve çocuklarini Ingiltere’de ve ABD’de gayrimenkul edinmeleri noktasinda tesvik etmistir. Bu durum da Fransa’yi Gabon’daki çikarlari baglaminda Ali Bongo nezdinde endiselendirmistir. Dolayisiyla, Fransiz Afrika’si ülkelerinde artan Fransa karsitligi, Ali Bongo’yu da etkilemis ve bu anlamda attigi adimlara karsi iç siyasetteki muhalif aktörleri ona karsi müdahale noktasinda cesaretlendirmis olabilir.

Sonuç olarak, Gabon’daki darbenin temel sebebi iç siyasetteki aktörler arasi anlasmazliklardir. Ali Bongo yönetiminin dis politika tercihleri ve son yillarda bölgede olusan yeni sömürgeci politikalari nezdinde olusan Fransa karsitligi da iç aktörleri bu yönde etkileyen yardimci sebeplerdir.

[Kaan Devecioglu, Orta Dogu Arastirmalari Merkezi (ORSAM) Kuzey Afrika Uzmanidir.]

***

Tunç Demirtas: Gabon’daki askeri müdahalenin görünen sebebi her ne kadar içsel dinamikler ve seçimlerin adil bir sekilde gerçeklesmemesi olarak ifade edilse de müdahale bir anlamda Bati ittifak sisteminin kendi içindeki özellikle Amerika Birlesik Devletleri (ABD)-Fransa rekabetinden kaynakli. Bölgenin sahip oldugu dogal kaynaklar ve enerji rezervleri göz önüne alindiginda, mevcut durumda Fransa'nin Afrika'daki etkisinin azaldigi ve yerine ABD'nin geçmesinin oldukça mümkün oldugu bir durum söz konusu. Bu kapsamda bölge ülkelerinde arka arkaya gerçeklesen darbeler ve askeri müdahaleler, Fransa’nin bölgedeki varliginin sorgulanmasina yol açiyor. Fransa’nin bölgeden kovulmasina yönelik seslerin giderek artmasi ve Fransiz etkisinin azalmasi bölgede güç bosluklarini meydana getiriyor.

Günümüzde oldugu gibi geçmiste de Afrika’da farkli olaylar üzerinden ortaya çikan güç bosluklari ABD tarafindan doldurulmustu. Örnegin Misir’da 1956 Süveys Krizi’nde ABD, bölgede Fransa ve Ingiltere’den sonra ortaya çikan güç boslugunu doldurmustu. Ancak bu noktada dikkat çekilmesi gereken konu, ABD’nin Süveys Krizi’ne müdahalesi Fransa’ya ragmen gerçeklesmemisti. Yani ABD, o dönemde bölgede ortaya çikan güç boslugunu kendisi için bir firsata çevirerek doldurmustu. Soguk Savas döneminde gerçeklesen bu tür hadiseler Soguk Savas sona erdikten sonra kitanin ABD’ye göre önemini yitirmesiyle azalmisti. Hatta Soguk Savas sonrasinda ABD, Afrika’da isbirligi yaptigi yönetimleri tabiri caizse “yüzüstü” birakmisti. Ve Afrika’da ortaya çikan güç bosluklari özellikle yeni dönemde Çin ve Rusya gibi ülkeler tarafindan doldurulmaya baslandi. Bu sürece Gabon da dahil.

Ancak son yillarda Bati ittifak sistemi içerisinde ABD-Fransa rekabeti gözle görülür biçimde artti. Özellikle geçtigimiz yillarda yasanan AUKUS Anlasmasi’na yönelik rekabet oldukça dikkat çekiciydi. Ancak burada ABD ve hatta Anglo-Sakson ittifak sistemiyle (ABD, Ingiltere, Avusturalya) Fransa’nin mücadelesi kendisini Afrika üzerinde gösteriyor. Afrika’daki darbelere bakildiginda darbeyi gerçeklestiren askerlerin ABD askeri akademilerinde egitim aldiklari ve ABD ordusu ile yakin baglari dikkat çekiyor. Fransa’nin günümüzde imaj kaybettigi bölgelerde ortaya çikan güç bosluklari yine ABD tarafindan doldurulmaya çalisiliyor. Ancak bir taraftan Fransa, silah satislari ile bu boslugu kapatmaya çalisirken diger taraftan ABD, Afrika ülkeleri üzerinden rekabetçi durumu tirmandiriyor.

Bu kapsamda belki de ABD, Fransa’nin Afrika’dan çikma vaktinin geldigini düsünüyor olabilir. Bununla birlikte Afrika’da ABD-Çin/Rusya arasindaki rekabete ek olarak bu rekabetin Avrupa Birligi (AB) boyutu Fransa üzerinden tartisilabilir. Ancak ABD’nin Fransa’yi Çin ve Rusya gibi küresel bir rakip olarak görmesi söz konusu degil. Dolayisiyla Afrika’da bir taraftan ABD, Çin, Rusya gibi küresel aktörler arasinda jeopolitik mücadeleler yasanirken diger taraftan Bati ittifak sistemi içinde ABD-Fransa arasinda Afrika’nin kaynaklarina erisim konusunda rekabetin yasanmasi söz konusu. Bu süreçte, kitada gerçeklesen darbeler ve askeri müdahaleler karsisinda Fransa'nin varligi giderek daha fazla sorgulaniyor. Bu sebepten Fransa, Gabon’da sorun yasamamak için ön alici bir müdahale ile uzun süredir Bongo ailesi ile arasindaki sorunu “saray darbesi” olarak nitelendirilebilecek bir müdahale ile lehine çevirmis gibi görünüyor.

[Dr. Tunç Demirtas, SETA Dis Politika Arastirmacisidir.]

*Makalelerdeki fikirler yazarina aittir ve Anadolu Ajansinin editöryal politikasini yansitmayabilir.