GÖRÜS - Bitmeyen tartisma: Nobel ÖdülleriEkip- Prof. Dr. Saban Teoman Durali: "Baris Ödülü, oldum olasi göz boyama isidir" - Mustafa Kutlu: "Nobel, hegemonik bir ödüldür" - Prof. Dr. Ümit Meriç: "Nobel Ödülü beseriyete hayri olan bir ödül" - Prof. Dr. Mehmet Akif Okur: "Nobel Ödüllerini prestijli kilan iki ana faktör var: 'Bilimin üstünlügü' paradigmasi ve seçim süreçlerinin yönetilmesi" - Prof. Dr. Mehmet Oktay Taftali: "Ödülün kronolojisine baktiginizda, beyaz adamin, Avrupa merkeziyetçi kültü

Anadolu Ajansi (AA) Stratejik Analiz Masasi, geçmisten bugüne dünyadan ve Türkiye'den entelektüellerin Nobel Ödüllerine dair görüslerini derledi.

***

????Kimilerine göre dünyanin en prestijli ve saygin ödülü; kimilerine göreyse siyasi saiklerle verilen bir ödül. Kimi zaman ödülü almak, ödül sahibine itibar kazandirirken kimi zaman da reddetmek sayginlik nedeni oluyor. Fizik, kimya gibi bilim dallarinda verilen ödüller pek tartisma yaratmazken Nobel Baris ve Edebiyat Ödülleri; ödülü alan isimler, siyasi hedefleri ve mesajlari açisindan hep tartisma konusu oluyor.

Nobel Ödülü siyasi mi, cinsiyetçi mi, Avrupa merkezci ve anti-Amerikanci mi? Ödül, sahibine itibar mi kazandiriyor yoksa itibarsizlastiriyor mu? Adaylar neye göre seçiliyor?

- "Nobel Ödülü" neyi ödüllendiriyor?

Türkiye’nin önemli sosyologlarindan Cemil Meriç, Nobel Ödüllerini bir mükafat olarak nitelendirmistir. Avrupa'yi "tek bir aile" olarak betimleyen Meriç için Nobel Ödülleri, sistemin sadece "kendi fertlerine" verdigi bir mükafattan ibarettir. Her ne kadar baska cografyalardan insanlara da verilse zihnen Avrupa'ya ait olmayan kisiler bu mükafattan pay alamazlar. Meriç'e göre "Nobel'in edebiyat mükafati, kendi aile fertlerine bahsettigi bir ihsandir. Gerçi arada bir uzak iklimlere kadar ihsanlarini rayegan etmek cömertligini gösterir. Fakat kendi anlayacagi, kendi dünyasini güzellestiren, kendi manevi ikliminde yetisen insanlar nail olabilir bu mükafatlara... Churchill. Edebiyat dünyasinda herhangi bir isimdir. Insanlik ölçüsünde yaratici degildir. Ama kapitalizm sadece Churchill kendi zaferlerini kazandi, belli bir düzeni müdafaa etti diye mükafata layik görmüstür." [1]

Nobel Ödülleri sadece ulusal degil, uluslararasi camiada da birçok farkli görüs etrafinda olumlu ve olumsuz tepkiler almistir. Avrupa'da da Nobel Ödüllerine iliskin yekpare bir anlayis oldugu söylenemez. Tartismali mahiyeti nedeniyle kimileri ödülü alanlarindaki basarilarinin tescillenmesi olarak görürken, kimileri de ödülü reddetmistir.

Fransiz yazar Jean P. Sartre, 1964'te Nobel'e layik görülse de ödülü almayi reddeder. Çünkü Sartre'a göre "Yazar, her türlü kurumsallasmayi reddetmelidir." [2] Nobel almak çogu zaman ödülü alanlarin Batili kodlarina teslim olduklarinin bir nisanesi olarak da okunmustur. Nitekim Alev Alatli da Soljenitsin "Gulag Takim Adalari"ndan dolayi Nobel Ödülü aldiginda eski tüfek komünistlerin "Sasa'yi da satin aldilar" mealinde agladiklarini aktarir. [3]

Ancak Henri Bergson, Albert Camus gibi Nobel'i benimseyen, ona sahip olmayi itibarli bulan yazarlar da vardir. Bergson, Nobel Ödüllerinin prestijini vurgulamis ve bu ödülleri "ilham veren eserler için tasarlandigindan idealist ve tüm dünyanin entelektüel bilançosunu titizlikle inceledigi için uluslararasi karaktere sahip" olarak nitelendirmistir. [4]

- Nobel Anti-Amerikanci mi?

"Birçok büyük yazarin bu ödülü alamadigini bilen her edebiyatçi, ödülü biraz utanarak alacaktir." [5] Bu sözler, 1954'te Nobel Edebiyat Ödülü'ne layik görülen ABD'li ünlü yazar Ernest Hemingway'e ait. Amerika'da, Nobel Ödülleri "Avrupa merkezci" oldugu gerekçesiyle siklikla elestirilmistir. Edebiyat alaninda bugüne kadar az sayida Amerikali yazara ödül verilmesi nedeniyle Nobel Akademisinin "anti-Amerikanci" oldugu dahi iddia edilmistir.

Öte yandan ABD'li sarkici, söz yazari Bob Dylan'a 2016'da "edebiyat ödülü" verilmesiyle Nobel Ödülleri etrafindaki tartismalara bir yenisi daha eklenmistir. 1901'den bugüne ilk kez bir sarkiciya edebiyat ödülünün verilmesi "edebiyatin sinirlarinin nasil belirlenecegi" konusunda tartismalara sebep olmustur.

Nobel Bilim Ödülleri'nin katilimci ve ekibe dayali yeni bilimsel yaklasimi reddettigi ve kisi üstüne yogunlastigi; erkek-merkezli bir ödül verme yapisi oldugu yönünde birçok elestiriye de rastlamak mümkün. [6] Dahasi, ödüllerin Oslo kulislerinde belirlendigi ve objektif bir zeminden ziyade tarafli bir seçim yapildigina dair görüsler de her geçen gün yayginlik kazanmaktadir. [7]

- Nobel'in itibarini sarsan seçim: Peter Handke

2019 yilinda Nobel Edebiyat Ödülü'nün soykirim savunucusu bir romanciya verilmesi, ödülün itibarini daha da sorgulanir hale getirmistir.

Prof. Dr. Ilber Ortayli'ya göre Nobel Edebiyat Ödülleri "belirli bir dünyanin, belirli bir düsüncesine göre" verilir. Ortayli'ya göre Srebrenitsa Soykirimi'ni öven Handke'ye verilen ödül sonrasi "büyük bir edebiyat ödülü kasabalastirilmistir." Bu deger yitiminin bir diger sebebi ise ödülün her sene verilmesidir. [8]

Nobel'i elestiren isimler arasinda Slovak düsünür Slavoj Zizek de yer alir. Zizek'e göre, Handke'ye Nobel Edebiyat Ödülü'nün verilmesi trajikomiktir. Ille de birisi ödül alacaksa bu Assange olmalidir. [9]

Murat Bardakçi da Nobel Ödüllerinin zaman içinde mahiyetini kaybettigini ifade eder: "Alfred Nobel'in barisa, ilime, sanata, velhasil insanliga faydali olan her seye katki maksadiyla tesis ettigi ama zamanla gereksiz bir ilahi havaya büründürülen bu ödüller, skandallarla zaten kirlenmis olan Komite'nin, Peter Handke'yi seçmesi ile Handke'nin diline doladigi ve içerisinde zaten hep birden yüzmekte olduklari pislige bulanmistir." [10]

Nobel Ödülleri almak isteyenler kadar verilse de almayacagini ifade edenler de vardir. Selim Ileri, "Bu kadar karanlik noktaya gelmis bir ödülü almak istemem.", diyerek ödüllerin yasadigi itibar kaybini dile getirmistir. [11] Diger yandan hak ettigi halde siyasi nedenlerle Nobel verilmeyenler arasinda Yasar Kemal'in ismi sikça zikredilir. Kemal, bu siyasi seçimi her daim gündeme tutmak istercesine "ölene kadar da aday olmaya devam edecegini" belirtmistir. [12] ???????

- Türkiye Nobel'i nasil görüyor?

Türkiye'de de Nobel'e dair görüsler çesitlilik gösterirken tartismalar ödülün tarafli olmasi, objektif kriterlerle verilmemesi ve giderek siyasallasmasi etrafinda odaklaniyor.

Prof. Dr. Saban Teoman Durali (Yazar, Düsünür): 1910'lu, 20'li, 30'lu, 40'li, 50'li, 60'li ve 70'li yillardaki kadar olmasa da; fizik, kimya ile tip alanlarinda Nobel'in hala kiymetiharbiyesi olabilir. 1980'lerle birlikte bilim terki dünya etmistir. Baris Ödülü oldum olasi göz boyama isidir. 1990'lardan bu yana edebiyat mi var, yazar mi kaldi, ödüller dagitiliyor. Bazi kepazeliklerle birbirlerini ödüllendiriyorlar. Edebiyatin seviyesini öyle ayaga düsürdüler ki geçen yil edibe vereceklerine (bulamadilar herhalde) bir sarkiciya (Bob Dylan) verdiler. Bizde de Ahmet Hamdi, Yahya Kemal, Kemal Tahir, Orhan Kemal, Nazim Hikmet gibi devler dururken, vere vere kime verdiler! Öp babanin elini derler buna Türkçede.

Mustafa Kutlu (Yazar): Nobel, Hristiyan Bati dünyasinin liberal, kapitalist, aydinlanmaci, seküler düsüncesiyle küresel sermayenin ve tüketim toplumunun birlikte kendi çikar hesaplarina uygun olarak tasarlanmis, hegemonik bir ödül olarak tüm dünyaya lanse edilmis bir kalp akçedir. Alana da almayana da kabul edene de reddedene de mübarek olsun.

Prof. Dr. Ümit Meriç (Yazar): Kanaatim o ki Nobel Ödülü beseriyete hayri olan bir ödül. Orijinal olmak her zaman sart degil. Biz Türkiye olarak daha çok Edebiyat ve Baris ödüllerine odaklaniyoruz. Oysa Madame Curie'den Koch'a kadar insanliga hizmet etmis pek çok güzel insana da verilmis.

Prof. Dr. Mehmet Akif Okur (Akademisyen): Nobel Ödülü'nün prestijine katkida bulunan iki ana faktörün oldugunu düsünüyorum. Bunlardan ilki, modern dünyanin üzerinde yükseldigi ve 'bilimin üstünlügü' seklinde ifade edebilecegimiz temel paradigmanin bir asri askin zamandir en isiltili vitrini olmasidir. Ikincisi de esrarengizligini korumayi basaran güçlü bir kurumsal yapiyla seçim süreçlerinin yönetilmesidir.

Nobel Ödülü'nün tarihi birçok tartisma ve skandalla doludur. Buna ragmen, Nobel'i var eden son iki asirdir küresel düzeninin merkezindeki paradigma gücünü koruyor. Nobel Enstitüsü de kendisine prestij kazandiran çalisma yöntemlerini sürdürüyor.

Prof. Dr. Mehmet Oktay Taftali (Akademisyen): Günümüzde Nobel dahil, ödül, yarisma ve rekabet sistemi, kapitalist medeniyetin devindirici ve mesruiyet üretici mekanizmalarindan birisini olusturuyor.

Insanligin dogal yasami içinde ortaya çikan, dogal is bölümünün -özellikle modern zamanlardan itibaren- çok uzaklarina savrulmus durumdayiz. Dolayisiyla bugün tabi oldugumuz toplumsal hiyerarsi, bilgi, beceri ve özveri temelli bir hiyerarsi degil. Bu nitelikler her ne kadar sikça dile getirilse de tarihin arkaik dönemlerinden farkli olarak, toplumsal hiyerarsiyi artik dogal is bölümü yerine, güç istenci ve imtiyaz talebi belirliyor. Bu durumda ödül müessesi, tesvik, itibar ve gurur vesilesi olmaktan ziyade güç ve imtiyaz imkani olarak algilaniyor ve o dogrultudaki talepleri muhatap aliyor.

Bilgi, beceri ve özveri yerine, güç istenci temelinde yükselen kapitalist hiyerarsi, dayanisma yerine etik kural içermeyen bir rekabeti, paylasim yerine biriktirmeyi, tesvik yerine kizistirmayi, itibar yerine söhreti, sevgi yerine sehveti, ikame ederek, "mükafati" yozlastirmistir. Bu anlayis uyarinca, ödüller arasinda da benzer bir hiyerarsi ortaya çikiyor ve Nobel zirveyi olusturuyor.

Edebiyatin, bilimin, sözde baris siyasetinin ödüllendirildigi bir "market" olarak Nobel'in etik duyarliga, kamu yararina, insanlik onuruna, dünya halklarinin gönlüne temas eden hangi özelliklerini duyarliga, kamu yararina, insanlik onuruna, dünya halklarinin gönlüne temas eden hangi özelliklerini siralayabiliriz? Bilemiyorum.

Ödülün kronolojisine baktiginizda, beyaz adamin, Avrupa merkeziyetçi kültür sovenizminin, erkek egemen seçkinciligin izlerini çiplak gözle görebiliyorsunuz. Bu ödülü alan tek tük kiymetli insanlar, kapitalist medeniyetin tesvik yerine kizistirma, dayanisma yerine acimasiz rekabet ve yukarida saydigim diger olumsuz islevlerine etkin bir "PR" zemini sunarak mesruiyet kazandiriyorlar. Kabul edilen ödülün, ödülü olarak da çok satan kitaplar üzerinden servete, yaptirim gücü olan sözlere ve küresel söhrete erisilebiliyor. Ancak Aristoteles, bu kazanimlarin hiçbirini sanatin ve bilimin erekleri içerisinde saymiyor, sanatin eregini kendi içinde, bilimin eregini ise insanin bilme istegi içinde temellendiriyordu. Sanat ve bilim yasaminda ödülleri reddedenlere saygiyla.

Mustafa Küpüsoglu (Editör, Alfa Yayinlari): Nobel Ödülleri dahil olmak üzere hiçbir ödülün tamamen adil olma sansi olmadigini ve en hafif deyisle yol kazasina çok açik oldugunu bilmemize ragmen sayginligini korumaya çalisan ödülleri önemsiyoruz. Nobel Ödülleri politik olarak en tartismali ödüller, ülke/tür/köken seçiminde temellendirmesi zor kararlar veriyorlar. Yine de insanlarin dikkatini olmayan üzerinden olsa bir meseleye çekmesini kiymetli buluyoruz.

[1] Cemil Meriç’in TRT-1 kanalinda yaptigi Nobel konusmasindan alinmistir.

[2] https://actualitte.com/article/48360/prix-litteraires/le-22-octobre-1964-jour-ou-sartre-refusa-le- prix-nobel

[3] https://www.hurriyet.com.tr/gundem/alev-alatli-en-buyuk-gunah-bilgisizlik-degil-kotuluktur- 41300144

[4] https://www.nobelprize.org/prizes/literature/1927/bergson/speech/

[5] https://www.nobelprize.org/prizes/literature/1954/hemingway/speech/

[6] https://www.theguardian.com/science/2018/sep/30/nobel-prize-fails-modern-science

[7] https://www.lesechos.fr/weekend/business-story/exclusif-dans-les-coulisses-du-prix-nobel-de-la- paix-1352943

[8] https://www.ntv.com.tr/sanat/ilber -ortaylidan-nobel-aciklamasi,01u5Xx-Ap0W12xeyf2ccbg

[9] https://www.theguardian.com/books/2019/oct/10/troubling-choice-authors-criticise-peter-handke- controversial-nobel-win

[10] https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/2547402-bosnada-bosnaklar-degil-de- sirplar-katledilmis-olsa-idi-kasapsever-handkeye-nobeli-nah-verirlerdi

[11] https://www.ntv.com.tr/video/sanat/selim -ileri-bu-kadar-karanlik-noktaya-gelmis-bir-odulu- almak-istemem,U75FL5wKe0WWbG3AMKI1Ew

[12] https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/keyif/yasar-kemalin-nobeline-kimler-engel-oldu-28367221